همه چیز راجع به فیلم چشمه-نقد و بررسی فیلم the fountain

همه چیز راجع به فیلم چشمه-نقد و بررسی فیلم the fountain

آثاری چون Avatar جیمز کامرون، The Fountain آرنوفسکی، A Monster Calls و حتی The Tree of Life مالیک در واقع تبلیغی برای عرفان شرک آمیز کابالا (با محوریت درخت کابالا یا همان سفیروت) می باشند، که دانستن راجع به آن ها دید کُلی در این موضوع ایجاد میکند.

این صفحه شامل مقاله های زیر میباشد:

نقد و رمز گشایی از آی نقد
سرچشمه یک شعر سینمایی
سرچشمه در سه اپیزود در زمان های مختلف 

نقد و رمز گشایی از آی نقد:

در رابطه با فیلم Fountain یکی از مفاهیمی که در جریان­‌های دینی و شبه­‌دینی مختلف جایگاه ویژه دارد، مفهوم درخت است. در قرآن کریم نیز بارها به این مفهوم اشاره شده است. درخت در لسان قرآن، گاه برای تمثیل انگاره توحید و انگاره شرک در تعابیری همچون شجره طیبه[1] و شجره خبیثه[2] و گاه در توصیف توحید عمومی خلقت با تعابیری همچون «النجم و الشجر یسجدان»[3] مورد استفاده قرار گرفته ­است. در روایت نبوت حضرت موسی علیه السلام نیز ذکر شده که خداوند از ورای درختی با این پیامبر الهی سخن گفت[4].

یکی از مفاهیمی که در جریان­‌های دینی و شبه­‌دینی مختلف
جایگاه ویژه دارد، مفهوم درخت است.

در داستان هبوط آدم علیه السلام از بهشت نیز قرآن کریم ذکر می­‌فرماید که شیطان با وسوسه “درخت جاودانگی” او را فریفت[5]. اما هیچ یک از توصیفاتی که در قرآن از پدیده ­هایی همچون درخت، سنگ ( همچون: منها لما یهبط من خشیه الله)، خوراکی­‌ها (همچون: زیتون، عسل، انجیر و …)، حیوانات (همچون: سگ اصحاب کهف، هدهد و مورچه سلیمان، شتر صالح، پرندگان ابابیل و…) و سایر پدیده­‌های طبیعی (آتش، کوه، دریا، بادها، ماه، ستارگان، شهاب­‌ها، خورشید و..) موجود است، به معنای تقدس­‌بخشیِ متافیزیکی به این امور نیست. بلکه همه آنها از آن جهت که بخشی از خلقت شگرف خداوند و جلوه­ای از زیبایی و حکمت و رحمت و عظمت او هستند، قابل توجه­ند.

هیچ یک از تعابیر قرآن درباره این پدیده ­ها را نمی­توان توجیهی برای بزرگداشت و تقدس­ بخشی خرافی به بخش­های طبیعت دانست. تقدس مکان­ها و اشیاء مادی همواره بالعرض و به اعتبار حقیقتی متافیزیکی و متعالی بوده است که با آن شیء نسبت دارد. برای مثال تقدس تربت کربلا بواسطه ارتباط این خاک با وجود مقدس سیدالشهداء و واقعه عاشوراست نه ویژگی باطنی ­ای که “زمین” واجد آن است.

در خصوص عنصر طبیعی “آب” خداوند در قرآن کریم تعبیری به کار برده است که در خصوص هیچ عنصر مادی ذکر نشده است (جعلنا من الماء کل شیء حی)؛ با این حال این تعبیر سبب تقدسی خرافی برای آب در میان مسلمانان نشده است و هر چند باران و آب همواره “نشانه رحمت خداوند” دانسته شده ولی هیچ گروه و فرقه ­ای به “واسطه میان زمین و آسمان” (عالم جسمانی و ملکوت) بودن آب قائل نشده است.

در خصوص  “آب” خداوند در قرآن کریم تعبیری به کار برده است که در خصوص هیچ عنصر مادی ذکر نشده است
(جعلنا من الماء کل شیء حی)؛
با این حال این تعبیر، سبب تقدسی خرافی برای آب در میان مسلمانان نشده است

با این حال درخت در کابالا و فرقه­‌های پاگانیستی جایگاهی مقدس و متافیزیکی دارد. تمام هستی­‌شناسی آیین کابالا و اسطوره‌شناسی یهود به‌صورت سمبلیک در درخت‌واره‌ای با نام “درخت حیات” معرفی می‌شود. درخت حیات[6]، درخت دانش[7]، درخت مرگ[8]، درخت ارواح[9] و درخت کیهانی[10] از جمله استعاره­‌هایی هستند که با تکیه بر مفهوم درخت، در آموزه­‌های کابالیستی برای توصیف جهان خلقت مورد استفاده قرار گرفته­‌اند.

با این حال جایگاه مقدس و حلقه آسمان و زمین بودن درخت در آیین کابالا تنها به معانی استعاره­‌ای  آن محدود نمی­‌شود. در آیین کابالا درخت زمینی نه به عنوان جلوه‌ای از خلقت خداوند بلکه به عنوان واسطه‌ای میان عالم بالا و عالم جسمانی و حلقه‌ای میان عالم ملکوت و عالم ناسوت مورد توجه است. این اعتقاد عمیق عمدتاً بر اساس کشف و شهود و اظهارات بزرگان عرفا کابالا صورت­‌بندی شده است و کمتر به ارائه دستمایه­‌های کلامی برای توجیه آن پرداخت شده است.

تمام هستی­‌شناسی آیین کابالا و اسطوره‌شناسی یهود
به صورت سمبلیک در درختواره‌ای با نام “درخت حیات” معرفی می‌شود

خاخام “اسحاق بن سیلمان لوریا” مشهور به “اسحاق لوریا”[11] که به عنوان پدر کابالای امروزی شناخته می­‌شود، از جمله کسانی بود که به حلقه واسط بودن درخت میان عالم ملکوت و عالم جسمانیات اعتقاد داشت. او درختان را جایگاه آرام‌گرفتن نفوس انسانی پس از مرگ می­‌دانست. در شرح احوالات او آمده است که وی به “بهار” توجه خاص داشت و در ماه “نیسان[12]” هنگام شکوفه‌زدن درختان به انجام اعمال عبادی خاص در مقابل درختان اقدام می­‌نمود. او اعتقاد داشت با این اعمال به روح سرگشته کسانی که در درختان هستند یاری می­‌رساند تا به جای سقوط به مراتب پایین­‌تر، به سوی تعالی بالا بروند. به گفته کابالیست­‌ها سنت “لوریا” این بود که شاگردانش را به میان درختان و طبیعت ببرد و در آنجا به آنها آموزش دهد.

خاخام  اسحاق لوریا که به عنوان پدر کابالای امروزی شناخته می­‌شود،
از جمله کسانی بود که به حلقه واسط بودن درخت میان عالم ملکوت و عالم جسمانیات اعتقاد داشت.

در شرح احوالات خاخام لوریا آمده است که وی به “بهار” توجه خاص داشت
و در ماه “نیسان” هنگام شکوفه زدن درختان به انجام اعمال عبادی خاص در مقابل درختان اقدام می­ نمود

به گفته شاگردانش در یکی از این روزها لوریا چشمان خود را باز می­‌کند و درختان را نفوس انسانی با روح­‌های بی‌شمار می­‌بیند. لوریا از نفوس مردگان می­‌پرسد شما چرا اینجا (در درختان) توقف کرده­‌اید؟ نفوس پاسخ می­‌دهند این به دلیل آن است که در زمان حیات تبه­کار نبودیم. ما تو را می­‌شناسیم و می­‌دانیم می­‌توانی به ما کمک کنی. لوریا نیز قول می­‌دهد کمک کند از برزخ درخت رها شده و بالا بروند. شاگردانش لوریا را در حال گفت‌وگو می­‌دیدند در حالی که تنها او بود که سخن می­‌گفت و روح درختان از دید شاگردان پنهان بودند. شاگردان بعدها از او پرسیدند تو با چه کسانی سخن می­‌گفتی و لوریا پاسخ داد: اگر می­‌توانستید آنها را ببینید، از اینکه چه جمعیتی از ارواح در درختان هستند، حیرت­‌زده می­‌شدید[13].

اولین اشارات در خصوص اینچنین جایگاهی برای درخت در آثار “موشه لئونی” نویسنده کتاب مشهور زوهار[14] به چشم می‌خورد. او در کتاب هانفش هاهاخامه (النفس الحکیمه) از این ویژگی و جایگاه درخت برای توضیح جهان کابالا در تمثیل درخت زندگی استفاده می­‌نماید.

در آموزه­‌های کابالا درختان نه‌تنها جایگاه نفوس و ارواح انسانی هستند بلکه خودشان نیز نفس مجرده دارند. این عقیده در شرح احوال خاخام ناخمان برسلاوی[15] توضیح داده شده است. او روزی در سفر، برای اقامت شب مسافرخانه چوبی را برمی­‌گزیند. خاخام ناخمن در دل شب با صدای بلند شروع به گریه می­‌کند به نحوی که صاحب مسافرخانه و همراهان خاخام متوجه حالت غیرعادی او می­شوند. همگی گرد او می­‌آیند تا علت را جویا شوند. خاخام قبل از هر سخنی کتابی را بیرون می­‌آورد و با چشمان بسته آن را باز می­‌کند و سپس جمله نوشته‌شده در صفحه را می­‌خواند: «قطع‌کردن درخت پیش از موعد، همانند کشتن یک نفس است.» خاخام از صاحب مسافرخانه سؤال می­‌کند آیا چوب دیوارهای مسافرخانه از درختانی است که پیش از موعد قطع شده است؟ صاحب مسافرخانه تأیید می­‌کند. خاخام توضیح می­‌دهد: من در مکاشفه­‌ام با بدن کسانی که کشته شده بودند احاطه شده بودم. بسیار ترسیده بودم. حالا می­‌دانم آنها روح درختان بودند که برای من گریه می­‌کردند.

طبق اسطوره­‌شناسی کابالا و یهود،
در بهشت عدن در آسمان هفتم درختی به نام درخت زندگی وجود دارد که ارواح از آن تولید می‌شوند

اسحاق لوریا پدر عرفان کابالا، حلقه واسط میان آسمان و زمین‌بودن را با دلیل دیگری نیز توضیح می­‌دهد؛ طبق اسطوره­‌شناسی کابالا و یهود، در بهشت عدن در آسمان هفتم درختی به نام درخت زندگی وجود دارد که ارواح از آن تولید می­‌شوند. ارواح تولیدشده در گنج‌ه­ایی به نام گوف یا بدن سقوط می­‌کنند و در آنجا منتظر نزول به زمین و تولد می­‌مانند.

اسحاق لوریا توضیح می­‌دهد که حلقه واسط درخت زندگی در آسمان هفتم و تولد نوزاد زمین درختان هستند. ارواح به‌تدریج از آسمان بر درختان نزول می­‌کنند و درختان همانند یک گهواره واسط ارواح را تا زمان تولد نگه می­‌دارند. لوریا همچنین معتقد است از میان حیوانات گنجشک این نزول را به‌خوبی حس می­‌کند و می­‌تواند پایین‌آمدن ارواح را بر روی درختان مشاهده کند. او دلیل آواز غوغاگونه گنجشکان را همین ادراک ارواح می­‌داند.

قبر اسحاق لوریا

رابطه ارواح با درختان در آموزه­‌های پاگانیستی اروپای کهن پیش از مسیحیت نیز وجود داشته است.  پرستش درخت بلوط یکی از آموزه­‌های پاگان‌های ژرمن بود. در زمان فراگیرشدن مسیحیت برخی از این آموزه­‌های خرافی با شکل‌های تغییریافته به‌تدریج وارد مسیحیت شد و در مناسکی همچون برپایی درخت کریسمس در روزهایی پایانی سال و زمان منتسب به تولد عیسی مسیح، خود را به‌خوبی نشان داد.

در مدارس نوین کابالا به هنرجوها گفته می­‌شود کابالا یک درخت است که با بالا رفتن از شاخه های آن می­‌توانید به مقامی نزدیک به خدا و شبیه به خدا برسید. در عرفان کابالا رسیدن انسان به خدا به معنای فنای فی‌الله نیست بلکه به معنای رسیدن به مقام خدایی است. در این سیستم معنوی، فرد سالک قرار نیست فانی در خداوند گردد و هستی خود را در مقابل هستی لایزال خداوند ناچیز و نامقدار ببیند. بلکه قرار است خود را به اندازه خداوند و در جایگاهی خدایی درک کند. در واقع از منظر کابالا انسان در مقام خداوند عبد و بنده نیست بلکه مخلوقی است که می­‌تواند به خدایی برسد. از این رو انسان و خدا در این منظومه عجیب، در واقع دو روی یک سکه هستند.

در عرفان کابالا رسیدن انسان به خدا به معنای فنای فی‌الله نیست
بلکه به معنای رسیدن به مقام خدایی است.
فرد سالک قرار نیست فانی در خداوند گردد
بلکه قرار است خود را به اندازه خداوند و در جایگاهی خدایی درک کند.

این جایگاه ویژه طبیعت شناختی و معناگرا برای درخت و نسبت آن با آفرینش انسان در محصولات رسانه‌­ای وابسته به کانون‌های کابالیستی، با گستردگی، عمق و تنوع بسیاری مورد تبلیغ و تأکید قرار گرفته­ است.

فیلم سینمایی سرچشمه محصول 2006 میلادی در آمریکا، سه داستان موازی درباره خاستگاه، زندگی و فرجام انسان است که در 500 سال گذشته، زمان حال و 500 سال آینده روایت می­‌شود. در این فیلم نقطه اتکا داستان درختی کهنسال است که منشأ خلقت انسان به شمار می­‌آید.

فیلم سینمایی سرچشمه
محصول 2006 امریکا

این درخت در هیبتی همانند “درخت دانش در بهشت عدن” در داستان اول دیده می­‌شود. توماس قهرمان داستان اول، شوالیه­‌ای اسپانیایی (با بازی هیو جکمن) است که قصد دارد درخت زندگی را برای ملکه خود بیابد. در داستان دوم درخت حیات درختی عجیب در آفریقاست که دکتر کرئو (با بازی همان هیو جکمن) قصد دارد از شیره آن برای درمان سرطان همسر محبوبش استفاده کند.

درخت در فیلم سرچشمه

در داستان سوم تام (باز هم با بازی “هیو جکمن”) در حبابی افسانه­‌ای که درخت کهنسالی در آن وجود دارد، به سوی سحابی دوردستی در فضا در حرکت است. روح همسر تام در درون درخت است و تام امیدوار است بتواند با رسانیدن درخت به سحابی که در سخنان همسرش از آن تعبیر به بهشت و محل آرامش ارواح انسانها شده است، معشوق زندگی‌اش را به سکون و آرامش برساند. جای‌جای و بند بند سناریو این فیلم با عقاید و آموزه­‌های اساتید کابالا از اسحاق لوریا تا موشه لئونی تطبیق تام دارد.

فیلم سینمایی آواتار محصول 2009 میلادی آمریکا که پرفروش­‌ترین فیلم تاریخ نام گرفت
نیز داستان خود را حول محور درختی مقدس به نام درخت ارواح روایت می­‌کند

فیلم سینمایی آواتار محصول 2009 میلادی در آمریکا که پرفروش­‌ترین فیلم تاریخ نام گرفت نیز داستان خود را حول محور درختی مقدس به نام درخت ارواح روایت می­‌کند. این درخت محل تجمع ارواح گذشتگان است و با عالم بالا و وجود مقدس الهه ایوا در ارتباط است. همین درخت سرنوشت قوم ناوی را پس از نیایش جک سالی در پای درخت، رقم می­‌زند و آنها را بر دشمن مهاجم پیروز می­‌گرداند.

فیلم درخت زندگی
محصول 2011 میلادی در آمریکا

فیلم درخت زندگی محصول 2011 میلادی در آمریکا و برنده نخل طلایی کن 2011 میلادی نیز از جمله آثاری است که با الهام از آموزه­‌های کابالا، در قالب تمثیل درخت حیات سعی دارد باطن زندگی و حیات انسان را بر اساس آنچه در تورات و بویژه سفر پیدایش آمده است، تبیین نماید.

 

پی‌نوشت‌ها: 1. سوره ابراهیم، آیه 24 2 . سوره ابراهیم، آیه 26 3. سوره الرحمان، آیه 6 4. سوره قصص، آیه 30 5 . سوره طه، آیه 120 6. Tree of Life 7 . Tree of Knowledge 8 . Tree of Death 9 . Tree of Souls 10 . the Cosmic Tree 11 . Isaac Luria اسحاق لوریا (مرگ 1572 میلادی) از بنیانگذاران ابتدایی کابالای نظری به شمار می­آید. هرچند خود او مکتوبات نادری دارد ولی کلاسهای او در فلسطین در دوره عثمانی بعدها توسط شاگردانش نگارش یافت و به شکل­گیری متون کلاسیک کابالا کمک شایانی کرد. برخی آموزه­های او را تحت عنوان کابالای لوریانی معرفی می­کنند. 12 . هفتمین ماه در تقویم عبری که اولین ماه در تقویم کلیسایی است. نیسان اوج بهار و ماهی 30 روزه است که اعیاد مهمی همچون پسح در آن قرار دارد. 13 . Tree of Souls: The Mythology of Judaism, 2007, Oxford Press, P 165 14 . Zohar مشهورترین و معتبرترین منبع کابالاست که در قرن سیزدهم توسط کابالیستهای جنوب اروپا مدون شد. 15 . Nachman of Breslov ناخمان برسلاوی (مرگ 1810 ميلادي) خاخام و کابالیست اوکراینی که جنبش حسیدی اوکراین را بنا نهاد. یهودیان حسیدی شاخه­‌ای از یهودی ارتودوکس هستند که از قوانین فقهی یهود تا اندازه­‌ای فاصله گرفته و گرایش‌هاي عرفانی کابالیستی دارند.

سرچشمه یک شعر سینمایی:

سرچشمه (The Fountain) اثر فیلم ساز شهیر آمریکایی دارن آرونوفسکی (Darren Aronofsky) است که در سال ۲۰۰۶ و بعد از حدود شش سال زمان که صرف ساخته شدنش گردید به نمایش در آمد. با هم نگاهی می اندازیم به این اثر بی نظیر که بعد از مدتها لذت تماشای یک فیلم خوب را به من بخشید.

خلاصه فیلم: این فیلم سه داستان تودرتو و مرتبط با هم را دنبال میکند. اولین داستان در مورد شوالیه اسپانیایی قرن ۱۶ به نام توماس (هیو جکمن) میباشد ،که برای پیدا کردن درخت حیات، برای کمک به ملکه ایزایل ( راشل وایس) در سرزمین مایاها سرگردان است. داستان دوم و اصلی در زمان حال و درباره تلاش دکتر تام کرئو (هیو جکمن) برای پیدا کردن درمان سرطانی جهت نجات جان همسرش ،ایزی کرئو (راشل وایس) میباشد. ایزی نویسنده ی است که تومور مغزی دارد و به پایان زندگیش نزدیک شده و آخرین کتابش را با عنوان “سرچشمه” مینویسد که این کتاب را به تامی میدهد تا آخرین فصل را او بنویسد و آنطور که میخواهد تمامش کند. در داستان سوم که سالها بعد روایت می شود و بسیار سورئالیستی است تام را دنبال می کنیم که در فضا روان است ، شناور بر جزیره کوچکی که تنها درختی کهنسال در آن وجود دارد. آنها به سمت یک سحابی عازمند که زمانی (ایز) از آن به عنوان مکان آرامش سخن گفته بود.

[ البته برداشت دیگر از داستان سوم، همان ذهن درگیر تامی است که در حبابی گیرافتاده و درختی که فقط با آن سر میکند همان ایزی همسرش است و  تنها چیزی که در ذهن دارد همسرش ایزی است و به فکر راه درمان اوست. چراکه اگر دقت کرده باشید وقتی تامی با آن حالت و گریم عجیب (چهره رنگ پریده ، موهای تراشیده) ایزی را در آن حباب می بیند سریع به خودش می آید و خودش را در همین دنیا می بیند. یا مثلا زمانیکه ایزی میمیرد، درختی که در حباب با اوست هم از بین میرود و تامی فریاد میزند ” نمیر ، نمیر ، خواهش میکنم نمیر و …. ” که نشان از تقلای تامی برای نجات همسرش ایزی را دارد.]

بله، داستان فیلم قدری عجیب به نظر می رسد اما پرداخت فیلم و بازیهای هنرمندانه به قدری جذاب از کار در آمده که برای لحظه ای نمی توانی تصور کنی با یک داستان ساختگی که توسط خودِ آرونوفسکی هم نوشته شده مواجه هستید.

درباره کارگردان : دارن آرونوفسکی متولد ۱۹۶۹ در آمریکا میباشد.او تا سال ۲۰۱۰ کلا ۵ فیلم ساخته (البته به جز ۴ فیلم کوتاهش بین سالهای ۹۱ تا ۹۴). نکته قابل توجه در مورد وی وسواس و دقت در انتخابهایش است. او بسیار گزیده کار میکند و البته خاص. دارن آرونوفسکی به خوبی نماد یک کارگردان است. او هرگز در فیلمهایش یک ژانر را دنبال نمیکند. نگاهی به کارنامه اش نشان دهنده قدرت و توانایی او در کارگردانی است. البته به نظر من بزرگترین نقطه قوت او قدرت و هنرش در به تصویر کشیدن ایده ها و تفکرات و احساسات است. بار هنری کارهای او بسیار فراتر از جنبه تکنیکی و فنی کارهایش میباشد. امتیاز بالای ۸ در ۳ فیلم از ۵ فیلم کاری بزرگ است .البته توجه داشته باشید که معمولا فیلمهای اولیه یک کارگردان مورد کم لطفی قرار میگیرد. و بعد از مطرح شدن وی تنها چند نقد خوب نصیبشان میشود. پس یادتان باشد اگر ایده خیلی خوبی دارید در کارهای اولیه به کار نگیرید! فیلم پی (عدد پی) اولین ساخته آرونوفسکی در سال ۹۸ میباشد. مرثیه ای برای یک رویا را در سال ۲۰۰۰ ساخت  که با امتیاز ۸.۵ در بین ۲۵۰ فیلم برتر تاریخ جای گرفت. سر چشمه سومی کار آرونوفسکی است. که انجام آن شش سال وقت برد. (داستان و سناریو این فیلم متعلق به خود آرونوفسکی است.) فیلم چهارم او یعنی کشتی گیر با امتیاز ۸.۲ از معدود فیلمهای ورزشی است که توانسته نظرات خوب زیادی را به خود جلب کند. و آخرین شاهکار او قوی سیاه با امتیاز ۸.۶ می باشد.

و اما این فیلم: در ابتدای فیلم با این نوشته روبرو میشویم که در ابتدای کتاب ایزی ” چشمه ” است :

” بدین ترتیب او آدم و حوا را بیرون کرد و در سمت شرقی باغ عدن فرشتگانی قرار داد تا با شمشیر آتشینی که به هر طرف میچرخید راه درخت زندگی را محافظت کنند”

– سقوط انسان آیه ی 24

منظور همان “درخت زندگی” است که در هر سه داستان به چشم میخورد، در داستان قدیمی تلاش برای رسیدن به درخت و جاودانگی، در داستان دوم استفاده از این درخت برای تولید دارویی شفابخش و در داستان سوم این درخت نمادی است از ایزی و تلاشی است برای بقای آن و جاودانه کردن او از طریق کیمیاگری.

فضای سوررئالیستی در داستان سوم، حس دراماتیک داستان دوم و نماهای طبیعت و پررنگ داستان اول به همراه گریم های مناسب و دیالوگهای هوشمندانه باعث شده اند که سه داستان به زیبایی از هم تفکیک شوند. نکته جالب این است که مهمترین ارتباط این سه داستان، بازی سه گانه و متفاوت هیو جکمن نیست. بلکه درخت حیات (که اشاره مستقیم به درخت حیات در اعتقادات ادیان ابراهیمی است) حلقه ارتباطی این داستان است. اگرچه هر سه شخصیت به دنبال یک چیز هستند ولی دلایل آنها متفاوت است. توماس برای دست آوردن چیزی تلاش میکند و تام برای نگهداشتن و در مورد تامی از بعد شخصی فاصله میگیرد و این ذهنیت را ایجاد میکند که هدف وی نجات و حفظ زندگی و امید است. پایان سه داستان بسیار جالب توجه است. آرونوفسکی به صراحت تکامل بشر را نشان میدهد. که این مسئله با خط زمانی داستان همسو است. هر چند از دستمایه ای مذهبی برای داستان اشاره شده است ولی هرگز داستان بعد مذهبی ندارد و عرفان انسانی بیشترین نمود را دارد. امید، وفاداری، شجاعت، تلاش، محبت پیام های این فیلم هستند هر چند که آرونوفسکی به شعار محض روی نمیاورد و بر خلاف داستانهای دیگر شخصیت های سفید و سیاه ندارد. همه، انسانهای معمولی هستند. درکنار صفات گفته شده همه شخصیتها دارای نکات منفی هم هستند. طمع ،خشم، ناامیدی نیز دارند. و جالب اینجاست که بنظر میرسد به خاطر همین ضعفها هم مجازات میشوند. بزرگترین نکته داستان در انتهای هرکدام است. جایی که داستانها به هم پیوند میخورند. تامی در قالب توماس ظهور میکند. و حباب فضاییش به سمت رویاهای ایزی میرود.

یکی از نکات جالب توجه در این فیلم این است که در انتها همه به هدف خود میرسند ولی به صورتی دیگر و نه چیزی که مورد نظر آنهاست. توماس میخواهد به حیات ابدی برسد، خودش میمیرد ولی با تبدیل شدن به گیاه (اصل حیات) همین اتفاق میافتد. تام میخواهد با درمان سرطان جان همسرش را نجات دهد، ولی وقتی به نتایج مثبت میرسد دیر شده و همسرش درگذشته است. تامی برای نجات جان درختِ حیات میخواهد او را به سحابی برساند. (که با توجه به استعاره های فیلم به معنی بازگشت به اصل است و در واقع تامی تلاش دارد درخت حیات “در واقع بشریت” را به بهشت بازگرداند) میرسد ولی دیر. دو پیام اصلی این فیلم را میتوان به اینگونه بیان کرد که :۱- انسان بر اساس ذات انسانیش ایراداتی دارد ولی این باعث بی ارزش بودن او نیست ۲-در هرکاری که ما میکنیم این هدف والای آن کار است که ارزش دارد .

اگر کسی را عاشقانه دوست دارید به تماشای این فیلم ننشینید. این توصیه را بیان می کنم زیرا اثرات تماشای این فیلم برای کسانی که عزیزی دارند و یا از آن بدتر عزیزی را از دست داده اند تا مدتها بر جای خواهد ماند. فیلمی که بی شک در ۹۵ دقیقه زمانش بارها بیننده را تحت تاثیر قرار خواهد داد. دو دیالوگ از زبان ایزی در فیلم هست که شخصا برای من بسیار تاثیرگذار است. یکی دیالوگ finish it. و دیگری دیالوگی که ایزی در محل کار تامی به او میگوید: Take a walk with me. It’s the first snow.

شش سال زمان برای ساخت یک فیلم زمان کمی نیست اما بعد از دیدن فیلم ، باید اعتراف کرد که آرونوفسکی فیلمی از هر جهت عالی ساخته است. بازی بازیگران و تکنولوژی عظیم به کار رفته در فیلم همه و همه در به باور رساندن بیننده دست به دست هم داده اند. به اینها اضافه کنید موسیقی شگفت انگیز و شاید کم نظیر فیلم (اثر کلینت منسل) را که خود سرچشمه بحث هایی بوده است. فیلمبرداری و نورپردازی فیلم نیز بسیار ماهرانه است.  به خصوص نورپردازی قسمت سوررئالیستی و در کنار درختی که تنها امید زندگی تامی به همان درخت است از نکات قوی و مثبت فیلم به حساب می آید.

این فیلم یک شعر سینمایی است و شما اگر حال تجزیه و تحلیل این فیلم را ندارید میتوانید با آرامش آن را نگاه کنید و از تصاویر زیبا و سکانسهای تاثیر گذار و صحنه های رومانتیکش لذت ببرید. مطمئن باشید اگر مفهوم فیلم را و یا حتی روایت داستان را متوجه نشوید، باز هم این یک فیلم زیباست.

سرچشمه در سه اپیزود در زمان های مختلف 

چشمه،  فیلمی است بسیار فلسفی و عمیق. فیلمی در مورد آفرینش و جاویدان بودن انسان و تقابل او با مرگ. چشمه در نگاه کلی از سه اپیزود تشکیل شده است. اپیزود نخست مردی(هیو جکمن) را نشان میدهد که در قرون وسطی زندگی میکند و به دستور ملکه ی خویش به دنبال درخت زندگی می گردد، اپیرود دوم دوباره همان مرد(هیو جکمن) را نشان می دهد که در داخل یک حباب همراه با یک درخت در آسمان، به صورت معلق وار به سوی بالا در حال حرکت است. و در اپیزود سوم یک پزشک و محقق بنام تامی(هیو جکمن) ، دیوانه وار به دنبال درمان تومور همسرش می گردد و با مرگ مبا رزه می کند.

اپیزود اول سلحشوری را به تصویر می کشد که به فرمان ملکه ی سرزمینش برای یافتن درخت زندگی و مایع جاویدان رهسپار سفری دور می شود. ملکه که کشورش توسط داروقه ی انجا مورد کودتا قرار گرفته به دنبال جاودانگی میگردد. او به سلحشور مگوید تو باید به دنبال درخت زندگی بروی واز شیره ی آن برای من بیاوری(شیره ی درخت خاصیت جاودانگی دارد). در دو اپیزود، درخت اسرار آمیز حضور دارد ولی در اپیزود اول درخت همان درختی است که بنا بر سه دین ابراهیمی (اسلام, یهود و مسیح) آدم و حوا از آن سیب خوردند و همین امر باعث اخراج آن دو از بهشت توسط خداوند شد. ولی در آیین یهود و مسیح امده که در بهشت دو درخت وجود داشت که یکی درخت علم و دانش و دیگری درخت زندگی و بخشیدن عمر جاویدان . به روایتی آدم و حوا از درخت علم و دانش سیب خوردند و درخت دوم(زندگی) پس از طرد شدگی آن دو نا پدید شد و در معبد(هرم) اسرار آمیزی لا مکان گردید. ملکه به سلحشور یک حلقه(همان حلقه ای است که تامی در اتاق جراحی گم می کند)می دهد و به او سفارش می کند که وقتی وارد باغ بهشت شدی این را دستت کن و از تنه ی درخت مقداری شیره برایم به ارمغان بیاور تا من هم برایت نقش حوا را بازی کنم. همین وعده او را ترغیب می کند که به دنبال درخت به سرزمین مایان ها که از درخت حفاظت میکنند رهسپار شود. او به همراه چند سرباز و یک کشیش از سرزمینش اسپانیا به دیار قبیله ی وحشی مایان ها(که در اپیزود سوم پی میبریم که آن سرزمین گواتمالا در آمریکای مرکزی است) میرود. در سرزمین مایان ها محل قرار گیری معبد اسرار آمیز نا معلوم است ولی کشیش در یک شب به طور اتفاقی و مرموزی به وسیله ی یک خنجر (که ان را از مشاور ملکه گرفته بودند) معبد را میابد. پس از اطلاع سلحشور او به آنجا یورش میبرد ولی پس ازکشته شدن افراد ش توسط مایان ها دستگیر شده و به زور به بالای هرم(معبد)می رود. در آنجا نگهبان و خادم درخت که بنا به تعریف تورات کروبیان نام دارند، در لحظه ی ورود به باغ به او حمله میکند و به قصد کشت با مشعلش به سرش ضربه می زند. تا اینجا داستان به روایت همسر تامی بود واو از تامی قبل از مرگش درخواست می کند که داستانش را تکمیل کند.این سئوال برای بیننده پیش می آید که چرا سلحشور و ملکه خود تامی و ایز(همسرش)هستند؟ پاسخ این است که اپیزود نخست فیلم، به کل جزوء تصورات تامی در حال مطالعه ی داستان همسرش می باشد و به همین دلیل خود را به جای سلحشور و ایز را به جای ملکه فرض کرده است. (حالا ادامه ی روایت ازدید تامی) بعد از اینکه سلحشور به ورودی باغ رسید نگهبان جلویش زانو می زند و می گوید:((ببخشید جد بزرگ، نمی دانستم شمایید، ما باید جاودانه باشیم و خونمان زمین را تغذیه کند)) و او گردن نگهبان را با همان خنجر می برد و وارد باغ(به تعبیر آیین یهود باغ عدن) گردیده و حلقه را هم دستش می کند. درخت افسانه ای از دید مایان ها آن درخت گفته شده ی ادیان ابراهیمی نیست که آدم و حوا از آن سیب خوردند، بلکه به عقیده ی آنها جد بزرگ(به نوعی آدم) خود را فدا کرد و درخت زندگی از کالبد جسمش رشد یافت. سلحشور از شیره ی درخت دیوانه وار تناول می کند و بعد از دقیقه ای شاخ و برگ گیاهان از جوارحش بیرون می زنند و به سرعت او را تبدیل به یک چمنزارمی کنند.

در اپیزود دوم درخت داخل حباب، نماد عشق، همسر و زندگی تامی است. در حقیقت شخص داخل حباب وجود کلی و شکل کمال یافته ی تامی می باشد. همین طور می بینیم میان اتفاقات اپیزود دوم و سوم رابطه وجود دارد. در اینجا تامی با درخت(همسرش) به سمت شیبالبا ستاره ی افسانه ای مایان ها می رود. شیبالبا به عقیده ی مایان ها پس از تبدیل شدن جسم جد بزرگ به درخت، سر او را فرزندانش در آسمان گرفتند و آن سر به ملکوت رفت و شیبالبا را ساخت. این ستاره بعد از نابودی، یک ستاره ی دیگری را به وجود می آورد. تامی به این خیال است که اگر به شیبالبا رود می تواند همسرش را دوباره متولد کند و در اپیزود سوم خود تامی واقعی را می بینیم که دیوانه وار به دنبال درمان بیماری همسرش می گردد. او بعد ازمطالعه داستان چشمه به روایت همسرش، به فکر پیدا کردن درخت زندگی می افتد و بعد از بدست آوردن قطعه ای کوچک از درخت، آن را بر یک میمون آزمایش می کند و تومور او به شکل عجیبی برطرف می شود. ولی تامی نمی تواند دیگر این درمان را روی همسرش امتحان کند چون ایزی قبل از کشف علاج می میرد. وقتی ایزی می میرد در حباب هم مشاهده می کنیم که درخت خشک میشود و بی روح. ولی تامی به شیبالبا امیدوار است. پس از رسیدن حباب به شیبالبا تامی تبدیل به نوری روشن می شود و تمام بدن و روحش را فرا می گیرد که این کنایه از به کمال رسیدن تامی درشیبالیباست………

چشمه از آن دسته از آثار فوق فلسفی و هستی شناسانه ای میباشد که پس از چندین بار دیدن آن باز هم گره ها و نمادگرایی های آرنوفسکی تمام و کمال قابل فهم نیست. چشمه همان نوع روایی فیلمهای دیگر آرنوفسکی را دارد. روایتی از قهرمانان تنها و منزوی که در ورطه ی تنهایی خود به چالش هایی عمیق و گاه فرا انسانی گرفتارند و در پایان اصولآ در این چالش غرق میشوند و یا در اوج تنهایی، بیشتر سقوط میکنند. چشمه از آن قسم فیلم هایی است که از یک مشکل درون انسانی تبدیل به یک چالش فلسفی – ماورائی می گردد. چالش پیدایش هستی از نخست جزوء چالش های انسانی بوده و نظریه هایی در مورد آن به ثبت رسیده، از بیگ بنگ گرفته تا نظریه ی داروین و تعاریف ادیان. تامی از آن دسته افرادی می باشد که به دنبال نا میرایی و عمری جاویدان است و حاضر به پذیرش مرگ و بیماری های تمام کننده عمر انسان نیست. او برای حفظ جان همسرش دست به هر آزمایش و عملی می زند و نمی خواهد قبول کند که ایز در حال مرگ می باشد. این را زمانی می شود درک کرد که در پایان فیلم حتی پس از مرگ ایز می گوید((مرگ یک بیماری است و علاجی دارد)). او در کاوش های خود و با صحبت ها و رفتار همسرش به نوعی حالت خلصه(اپیزود دوم) و در پایان به کمال عرفانی خود می رسد. درخت در این فیلم نماد همراه و نامیرا بودن ذات و روح آدمی است. انسانی که با وجودی پاک و نور خدایی می تواند همچون جد بزرگ (بنا به عقیده مایان ها) به جمال شکوه و تبدیل شدن به نور حقیقت و الهی رسد و یا همانند انسانی دیگر (اپیزود اول) با رویای جاویدان بودن و جاه طلبی، نیستی و عدم را انتخاب کند. چشمه فیلمی در ورای حقیقت هستی و ذات انسانی تعریف می شود، انسانی که به دنبال کشف راز کائنات می باشد ونیستی را نمی پذیرد. این فیلم، فوق آلعاده نمادگراست و باید آن را چندین بار از دید های مختلف مورد تحلیل و موشکافی فلسفی قرارداد. از آن گذشته موسیقی شاهکار کلینت منسل در تبدیل این فیلم به فضایی رازآمیز و پیچیده تآثیر به سزایی داشته است. اما از منظر ایدئولوژیک، چشمه سر ریز از مفاهیم علوم کابالا می باشد. کابالا عرفان ماتریالیستی – ماورایی دین یهود است. از آنجا که آرنوفسکی ریشه ی یهودی دارد، می توان بارقه هایی از تفکر عرفان یهود را در آثارش دید. البته در جاهایی با نگاهی انتقادی (مانند فیلم پی). در فلسفه ی کابالا، انسان ذات گسترده و لاینفکی از وجود بی نهایت خدا دارد و در این بین رسیدن به انسان – خدایی و جاودانه بودن کالبد بشر، در این عرفان پیچیده، یکی از مولفه های مهم آن است. تامی داخل حباب که به سمت عرش در حال حرکت می باشد می تواند کنایه ای به آدام کادمون کابالایست ها باشد. آدام کادمون از آدم اولیه جداست و می توان آن را تکامل فرضی انسان در عرش و رسیدن به خدا دانست. با اینکه در مورد علوم کابالا مفاهیم بسیار پیچیده عنوان شده و در بسیاری از امور هنوز به طور کامل تفکر این فرقه به درستی بیان نشده است، اما وجود درخت زندگی و تلاش تامی برای دست یابی به آن و نمادهای اهرام ثلاثه که ریشه در تفکرات کابالای کهن دارد و یا شکل حباب که یک دایره به عنوان المانی از یک سیفروت ( دایره هایی که کابالایستها برای شکل درخت زندگی به کار می برند) می باشد، بسیار در فیلم مشهود است.

اصولآ آرنوفسکی علاقه ی وافری به کنکاشت شخصیت فطری آدمی وجایگاه او در نظام هستی دارد. این را می توان در پی، کشتی گیر، چشمه و قوی سیاه دید. سبک آرنوفسکی نگاهی نیمه کوبریکی و نیمه برگمانی به زندگی دارد و یک بحران درونی را به چالش می کشد. ولی متآسفانه فیلم چشمه مورد تجلیل تماشاگران قرار نگرفت و با شکست بزرگی مواجه شد. این اثر فلسفی و بسیار عمیق در سینمای آمریکا به هیچ وجه جدی به نظر نیامد و مانند فیلم درخت زندگی(ترنس مالیک) مورد بی تفاوتی قرار گرفت. امروزه سینمای معناگرای اروپا هم بعد از بزرگانش از قبیل: برگمان، آنتونیونی، تارکوفسکی، کیشلوفسکی، فلینی، گدار، بونوئل و دیگر غول های سینمایش، گویی به چالش مفرط و بن بست رسیده است. دیگر مانند دهه های۶۰،۵۰،۷۰و حتی۸۰ شاهکارهای فلسفی – روانی در سینمای اروپا و حتی هالیوود هم نمی بینیم. دیگر این قبیل فیلمها بینندگان خاص و بسیار کمی را در سینماها دارند و مورد بی رحمی و طرد شدگی قرار می گیرند. ولی آرنوفسکی با این همه بی تفاوتی مخصوصآ درفیلم زیبای چشمه باز هم به سبک خود ادامه می دهد. بدون شک آرنوفسکی، نولان، پل توماس اندرسن و چند سینماگر جوان دیگر در هالیوود امروز، راه روانشناسی و اندیشه گرا بودن در هنر سینما را دنبال می کنند و علاقه مندان خود را دارند…….

کارگردان: دارن آرنوفسکی