آلفاتوکسین یک سم قارچی است که در موارد حاد از خوراک دام به شیر دام منتقل میشود. حد مجاز این ترکیب در ایران 0.5 ppb میباشد که در برخی موارد گزارش شده است که شیر حاوی مقادیر بیشتری از این ترکیبات است.
انواع آلفاتوکسین
بیشتر از ۲۰ نوع آفلاتوکسین وجود دارد، اما چهار نوع اصلی آن شامل G1، B2، B1 و G2 میباشد. افلاتوکسین‌های M2,M1 به ترتیب متابولیتهای ناشی از هیدروکسیله شدن افلاتوکسین‌های B2,B1 می‌باشند. آفلاتوکسین‌های M1 و M2 برای اولین بار از شیر دامهایی که با خوراک آلوده تغذیه شده بودند، جدا شدند. میزان سمیت آفلاتوکسین‌ها به ترتیب ذیل میباشد: B1>G1>B2>G2.
آلفاتوکسین چطورسبب بیماری میشود؟
اگر قارچ‌های مولد این سموم بر روی خوراک دام و مواد غذایی (مانند پسته، بادام زمینی، ذرت، سویا و گندم) رشد کنند مصرف غذاهای آلوده به آفلاتوکسین می‌تواند موجب بیماری در انسان یا دام شود. هیچ موجود زنده‌ای از این سم در امان نیست. این سموم می‌توانند نکروز بافتی، سیروز، سرطان کبد و سرطان معده ایجاد کنند.
علائم بالینی اولیه مسومیت کبدی ناشی از آفلاتوکسین شامل تب، درد عضلانی و بی‌اشتهایی است که بعد استفراغ، درد شکم و هپاتیت را به دنبال دارد. آفلاتوکسین با غلظت ۱۰ میکروگرم بر کیلوگرم اثر حاد مسمومیت کبدی دارد. با این حال مسمومیت حاد نادر و استثنایی است. مقادیر بسیار کمتر و بخصوص مصرف متداوم آفلاتوکسین نیز باعث سمیت کبدی می‌گردد. ضایعات حاد کبد مثل تغییرات چربی، ادم ریوی، لرزش عضلانی، کما، تشنج و مرگ همراه با ادم مغز و درگیری اندامهایی نظیر کبد، کلیه و قلب میباشد. افلاتوکسین B1 از عوامل تراتوژنیک موتاژنیک و یکی از قویترین ترکیبات سرطان‌زا است.
چطور از آلفاتوکسین درامان باشیم؟
بهترین راه پیشگیری، اجتناب از خوردن مواد غذایی آلوده به آفالاتوکسین است. پسته به سادگی به سم آفلاتوکسین آلوده میشود. از خوردن پسته‌های با طعم تلخ یا با رطوبت زیاد باید اجتناب کرد. همچنین مغز پسته احتمال آلودگی بیشتری نسبت به پسته با پوست دارد.
سم آفلاتوکسین مقاوم به حرارت میباشد و در درجه حرارت ۲۳۷ تا ۳۰۶ درجه سانتیگراد مضمحل میشود؛ بنابراین، پاستوریزاسیون شیر نمی‌تواند علیه سم آفلاتوکسین M1 مؤثر باشد. آواستی و همکارانش در سال ۲۰۱۲ گزارش کرده‌اند که نه پاستوریزاسیون و نه جوشاندن شیر باعث کاهش سطح آفلاتوکسین M1 نمی‌شود. بو دادن پسته در درجه حرارت ۹۰، ۱۲۰ و ۱۵۰ درجه سانتی گراد برای ۳۰، ۶۰ و ۱۲۰ دقیقه باعث کاهش سطح آفلاتوکسین بمیزان ۱۷ تا ۶۳ درصد می‌گردد. بعلاوه، پخت قلیایی و خیساندن ذرت برای درست کردن تورتیلا میزان آفلاتوکسین را بمیزان ۵۲٪ کاهش می‌دهد.
چه گزارشهایی درباره آلفاتوکسین وجود دارد؟
در ایران در برخی دانشگاه ها مطالعات مربوط به مقدار آلفاتوکسین انجام شده است که هنوز تایید و اعتبار آنها بررسی نشده است. بیشتر این گزارشها مربوط به دانشگاه های علوم پزشکی میباشد.
در شیرهاي گاو محلیو پاستوریزه شهرستان خرم آباد به M میزان سم آفلاتوکسین به روش HPLC ، سال 1386
بررسی میزان آفلاتوکسین M1 در شیر خام تحویلی به کارخانه سنندج، سال 1387
شیر با طعم سرطان: “آفلاتوکسین” چیست و با جان مردم چه می کند؟!
امروز برنامه سلام صبح بخیر شبکه سه سیما میزبان یکی از کارشناسان حوزه سلامت بود و او مسائلی را مطرح کرد که واقعا برای حوزه غذایی و سلامت ما یک فاجعه تمام عیار است. این که بیش از 30 درصد شیرهای پاستوریزه در تهران و شیراز بیش از 60 درصد در تبریز تنها به عنوان دو نمونه از هزاران شهر ما که تا حالا بررسی کارشناسی شده آلوده به سم مهلک و سرطان زا آفلاتوکسین است که می تواند باعث انواع سرطان ها به ویژه سرطان کبد شود، اما جالب است بدانید که این موضوع شاید اکنون رسما رسانه ای شده باشد اما بار اول نیست که مطرح می شود و از سال ها پیش کارشناسان مربوط نسبت به آن هشدار می دادند، این که با گذشت این همه زمان هنوز دستگاهی در این حوزه ورود نکرده واقعا جای تعجب دارد.
دکتر عبدالوهاب البرزی، رئیس مرکز تحقیقات میکروب شناسی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شیراز در تاریخ 10 آبان 94 یعنی بیش از 4 سال پیش در گفت‌وگو با ایسنا در این باره گفت: چند سال پیش در همین مرکز تحقیقات در مورد میزان آفلاتوکسین موجود در شیرهایی که در شیراز عرضه میشود یک تحقیق انجام شد. این تحقیق نشان داد که 20 درصد از شیرهای موجود آفلاتوکسینی بالاتر از حد نرمال دارند(امروز ادعا می شود این میزان به بیش از 30 درصد رسیده است).
وی افزود: حد مجاز آفلاتوکسین در مواد غذایی 200 است که دولت انگلیس این حد را برای کشور خودش 50 اعلام کرده است و برای صادرات از همان حد مجاز 200 استفاده می‌کنند.
البرزی با اشاره به این‌که این سم از قارچی به نام آسپرژیلوس تولید میشود، گفت: این سم می‌تواند تا دما 600 درجه را تحمل کند. شیرهای پاستوریزه و استریلیزه‌ای که به دست ما می‌رسد هیچ یک تا این دما گرم نمی‌شوند و البته حد مجاز هم همین است. بنابراین اگر این سم در شیر گاو وجود داشته باشد به هیچ وجه از بین نمی‌رود.
رئیس مرکز تحقیقات میکروب شناسی بالینی گفت: آفلاتوکسین موجب سرطان کبد، برخی ناراحتی‌های کبد و کلیه میشود. افراد معمولا روزانه یک لیوان شیر در روز مصرف می‌کنند که در صورت وجود آفلاتوکسین خطر زیادی در کمین آنها نیست. بیشترین خطر متوجه کودکان و نوجوانان است.
وی گفت: بسیاری از مادران پس از این‌که کودک از شیر مادر گرفته شد، روزانه چند لیوان شیر پاستوریزه به کودکان می‌دهند. این میزان شیر اگر آفلاتوکسین داشته باشد می‌تواند برای بچه‌ها خطرناک باشد.
البرزی تاکید کرد: پس از این تحقیق به وزارت خانه اطلاع داده شد و ستادی هم برای رفع این مشکل ایجاد شد. این ستاد با کمک دستگاه‌های مختلف اقداماتی برای حل این مشکل انجام داد ولی پس از مدتی متوقف شد و دیگر کسی آن را پیگیری نکرد.
وی با بیان این‌که وضعیت هنوز هم تغییری نکرده است، گفت: مشکل وجود این سموم در شیر، مشکلی نیست که در مدت زمان کوتاهی حل شود. چند سال زمان نیاز است تا بتوان آذوقه دام‌ها را تغییر داد و بعدها اثر آن را در شیر بررسی کرد. بنابراین هنوز این مشکل در کشور ما وجود دارد(دقت کنید چند سال زمان نیاز است چند سال هم گذشت و امروز این میزان بیشتر شده است.)
این عضو هیات علمی دانشگاه گفت: بهترین راه برای حل این مشکل شروع از دامداری‌هاست. نظارت‌های کاملی که وضعیت تغذیه دام‌ها را بررسی کند و از ورود علوفه کپک زده به دامداری‌ها جلوگیری شود.
اگر فکر می کنید داستان از سال 94 شروع شده باز هم سخت در اشتباه هستید و وجود این سم به سال ها قبل تر هم بر می گردد یعنی ما بیش از دهه ها عملا سرطان به خورد مردم می دهیم و خیلی راحت هم از کنار عبور می کنیم تا جایی که آمارها حکایت از افزایش هر ساله آن دارد.
در تابستان 1388 تعدادی از محققان در مجله دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی یزد مقاله ای را تحت عنوان “انتقال آفلاتوكسين از خوراك دام به شير دام و شير پاستوريزه در شهر شيراز و حومه” به چاپ رساندند و در آن از تحقیقات و اندازه گیری خود در شهر شیراز نوشتند شهری که براساس برآوردها بیشترین آلودگی را دارد. در چکیده این مقاله 10 صفحه ای آمده: در اين تحقيق جمعاً 428 نمونه اعم از شير خام و پاستوريزه و خوراك دام در فصول مختلف سال در شيراز و حومه مورد آزمايش قرار گرفت. نتايج: نتايج به دست آمده نشان داد كه در 14 درصد از نمونه هاي شير پاستوريزه ميزان آلودگي از حد 38 درصد از نمونه هاي شير خام بالاتر بود (فقط در شیراز سال 88، 14 درصد سال 94، 20 درصد و امروز بیش از 30 درصد!)
اين تحقيق نشان داد كه بين آلودگي شير خام با آلودگي خوراك دام ارتباط وجود دارد . ppb مجاز تعيين شده يعني همچنين ميزان آلودگي در فصول تابستان و پائيز بيشتر از زمستان و بهار است كه اين مي تواند ناشي از رطوبت بالا در پائيز و دماي بالا در تابستان باشد.
با توجه به نتايج به دست آمده نياز مبرم به كنترل آلودگي به آفلاتوكسين در خوراك دام و جلوگيري از مصرف
M خوراك هاي دامي آلوده از قبيل خوراك مخلوط، ذرت و نان خشك احساس مي شود و كنترل ادواري آلودگي به آفلاتوكسين در شير پاستوريزه خصوصاً در فصول پاييز و تابستان ضروري مي باشد.
به هر روی متولی این موضوع هر نهادی که هست چه وزارت بهداشت چه وزارت جهاد کشاورزی باید سریعا ورود کند جان مردم شوخی بردار نیست و نباید از آن غفلت کرد می دانیم که کارهای مهم تری سر آقایان ریخته، اما به هر حال گوشه چشمی هم به این موضوع داشته باشند بد نیست.
واکنش وزارت بهداشت به ادعای وجود سم «آفلاتوکسین» در لبنیات
سخنگوی سازمان غذا و دارو در واکنش به ادعایی مبنی بر وجود سم آفلاتوکسین در عمده مواد لبنی در کشور گفت: درسال‌های اخیر میزان آفلاتوکسین در مواد غذایی از جمله لبنیات و خشکبار روند کاهشی داشته است.
به گزارش ایسنا، دکترکیانوش جهانپور در پاسخ به خبرنگاران درباره طرح ادعایی مبنی بر وجود سم آفلاتوکسین در عمده مواد لبنی در کشور گفت: متاسفانه این شیوه ورود موضوع درست نیست و ظاهراً هم این رفتار نادرست باب شده است.
وی افزود: موضوع آفلاتوکسین در مواد غذایی موضوعی جهانی است. حداقل چهار دهه نقل محافل علمی و فنی است و بررسی روند آن در ایران نشان می‌دهد در همه سال‌های اخیر میزان آفلاتوکسین در مواد غذایی از جمله لبنیات و خشکبار روند کاهشی داشته است. متاسفانه هر از گاهی افرادی بدون اشاره به مقدمه و موخره، مطالبی را مطرح می‌کنند که نه تنها کمکی به ارتقای سلامت و سواد سلامت جامعه نمی‌کند بلکه به تشویش اذهان هم می‌انجامد.
جهانپور افزود: آفلاتوکسین موضوعی است که سال‌ها محل تمرکز و توجه سازمان بهداشت جهانی و فائو و بالطبع نظام سلامت و نهادهای نظارتی کشور بوده است بنابراین موضوع جدیدی نیست. انگار یک کشف جدید باشد و در یک برنامه تلویزیونی زنده افکار عمومی را با آن بمباران می‌کنند، گویی بلایی یک شبه آن هم بر سر مردم ایران نازل شده است.
سخنگوی سازمان غذا و دارو ادامه داد: آفلاتوکسین یک معضل در مواد غذایی به‌ویژه لبنیات و خشکبار و فرآورده‌های گیاهی است. کشورهای مختلف حد مجاز متفاوتی برای آن در مواد غذایی مختلف دارند و استانداردهای ایران عموما در حد استانداردهای ایالات متحده تعریف شده است البته استانداردهای اروپایی در این زمینه سخت‌گیرانه‌تر است.
وی با بیان این که در همه سال‌های اخیر تلاش شده است میزان آفلاتوکسین در محصولات غذایی کاهش یابد و حتی مروری بر مطالعات نشان می‌دهد این میزان در مواد غذایی از جمله لبنیات تولید داخل روند کاهشی داشته است، گفت: مسئولان فنی، واحدهای کنترل کیفیت و سازمان غذا و دارو در این زمینه کوشش فراوانی کرده‌اند و از این نظر محصولات غذایی بسته بندی و تولیدی صنایع غذایی و لبنی به مراتب وضعیت بهتری از محصولات فله‌ای و عرضه سنتی دارند.
سخنگوی سازمان غذا و دارو افزود: بسیاری از محصولات غذایی و لبنی ما با پاس کردن همین استانداردها به خارج از کشور صادر می شوند البته هیچکس مدعی حذف آفلاتوکسین نیست اما طرح موضوع به صورت یک جانبه آن هم به‌گونه‌ای که این معضل خاص محصولات غذایی داخلی است و گویی بلایی یک شبه نازل شده بدون اشاره به سوابق و وضعیت سایر کشورها قطعا رفتار اطلاع رسانی درستی نیست. چنانکه در مطالعات در کشورهای مختلف ۷ تا ۸۴ درصد آلودگی محصولات لبنی و فرآورده های گیاهی بسته به زمان و فصل نمونه‌گیری به آفلاتوکسین گزارش شده است. در ژاپن تا ۱۴ درصد، در ترکیه بیش از ۱۲.۴ درصد گزارش شده است علاوه بر آن استاندارد حد مجاز آفلاتوکسین در کشورهای مختلف در محصولات مختلف متفاوت هست.
بنابر اعلام وبدا، جهانپور در پایان گفت: در هر حال سازمان غذا و دارو در این زمینه تلاش لازم را کرده است و البته کاهش آلودگی به آفلاتوکسین مستلزم ورود جدی و مشارکت بین بخشی سایر نهادهای متولی تولید غذا و محصولات کشاورزی و دامی و ساماندهی و شناسه دار شدن مزارع و حلقه‌های اولیه زنجیره تولید است علاوه بر آن امروزه تکنیک‌های حذف یا کاهش آفلاتوکسین در فرآیند تولید نیز به مرحله صنعتی شدن رسیده و چشم انداز مثبتی در این زمینه فرا روی صنایع غذایی متصور است.
امروز در برنامه سلام صبح بخیر شبکه سه یک کارشناس بهداشت و ایمنی مواد غذایی گفت که لبنیات توزیعی در استان‌های مختلف کشور آلوده به سم آفلاتوکسین است که میزان آلودگی در استان‌های مختلف، متفاوت است.